1.Wstęp
Wspomaganie wszechstronnego rozwoju dzieci jest podstawowym celem przedszkola, szczególnie placówki integracyjnej gdzie obok dzieci zdrowych uczą się i bawią dzieci
z deficytami w zakresie percepcji, świadomości i ekspresji. Muzyka, ruch i mowa to trzy formy naturalnej aktywności dziecka w okresie przedszkolnym, które mogą być realizowane w konwencji zabawy i wykorzystane w terapii. W tym programie podejmiemy próbę przedstawienia i wykorzystania terapeutycznych walorów aktywności muzycznej dzieci.
Przedstawiony program wykorzystuje wszystkie formy działalności muzycznej jak śpiew, ruch z muzyką, muzykowanie, improwizację oraz percepcję muzyki. Formy te są zmodyfikowane i przystosowane również do pracy nad reedukacją wad wymowy.
Piosenki, które stanowią ład muzyczny jak również teksty rymowanek mają charakter ortofoniczny. W celu usprawnienia funkcji pośrednio związanej z mową tj. motoryki manualnej oraz zwiększenia koncentracji uwagi wprowadzone zostały zabawy muzyczno-ruchowe (zamieszczone konspekty w aneksie).
Docelowym założeniem programu jest bowiem przyspieszenie, jak również uatrakcyjnienie procesu eliminowania wad wymowy. Struktura programu oparta jest
o formy zajęć, które mają za zadanie stworzyć warunki do polisensorycznego pobudzania angażując słuch, głos, wzrok, dotyk, ruch i wpłynąć na nie korygująco.
Powszechnie uważa się, że muzykoterapia jest narzędziem psychoterapii, a skuteczność jej zależy od tego, jak się kto tym narzędziem posługuje. Muzykoterapia jest to działanie ukierunkowane na konkretne cele terapeutyczne, działanie systematyczne i metodyczne w ramach terapii kompleksowej, opartej na określonych założeniach teoretycznych. Proponowana różnorodność działań pozwala dziecku znaleźć taką formę aktywności muzycznej, dzięki której, niezależnie od stopnia uzdolnień może czynnie uczestniczyć w zajęciach, jednocześnie odnosząc sukces na swoją miarę, nie odczuwając kompleksów i nie wytwarzając w sobie niechęci i obojętności wobec muzyki. Taka metodyka przedmiotu umożliwia kształcenie sprawności wykonawczych, wrażliwości muzycznej, zdolności percepcyjnych jak również przyczynia się do rozwoju psychofizycznego dziecka.
Jeżeli śpiewanie jest dla dziecka trudne ze względów fizjologicznych lub z powodu mało wykształconego słuchu muzycznego bądź trudności intonacyjnych – może ono znaleźć satysfakcję w grze na instrumentach lub realizując zadania związane z ruchem przy muzyce. Jeżeli natomiast rytmiczne poruszanie sprawia dziecku trudność, satysfakcją dla niego może być śpiewanie lub też pomysłowe improwizacje muzyczne. Jeżeli zdarza się, że wszystkie czynności muzyczno-ekspresyjne są na danym stopniu rozwoju dziecka trudne do spełnienia, wówczas satysfakcję może ono osiągnąć przez uważne i wrażliwe słuchanie muzyki”(A.Metera, 2002, s.157).
Nowatorstwo przedstawionego poniżej programu polega na połączeniu specjalistycznych treści z zakresu oddziaływania muzyki, mowy w jej aspekcie komunikacyjnym oraz ekspresji ruchowo-emocjonalnej w jej aspekcie psychoterapeutycznym.
2. Założenia teoretyczne programu
„Muzyka mająca różnorodny charakter reguluje rytm ruchów i pobudza emocjonalnie, decyduje o zmianie ćwiczenia bez polecenia słownego. Wartość terapeutyczna zabaw muzycznych jest wypadkową następujących procesów:
- w zabawie muzycznej dziecko uwalnia się od napięć, jakie wywołują w nim ograniczenia wprowadzone przez otoczenie,
- w zabawach dziecko pozbywa się lęków,
- zaspokaja swoje potrzeby i życzenia”(A. Metera, 2002, s.222).
Muzyka pełni również wiele innych funkcji: motywuje do działania, stymuluje aktywność i kreatywność, stanowi medium komunikacji, jest swoistą nagrodą warunkującą większe zaangażowanie w zajęcia. Muzyka dzięki ścisłemu połączeniu anatomicznemu pomiędzy narządem słuchu, mózgiem i funkcjami wegetatywnymi w największym stopniu wpływa na psychikę człowieka. Bierny lub czynny kontakt z muzyką wywołuje bogate doznania emocjonalne, którym towarzyszą przemiany biochemiczne i reakcje wegetatywne (Galińska, 1990).
Dlatego też muzyka zaliczana jest również przez psychologów do środków niewerbalnych działających najsilniej na ludzką psychikę.
Formą muzyczną, która dla dziecka przedstawia wiele walorów ekspresyjnych i estetycznych jest piosenka. Piosenka – łącząca muzykę ze słowem – ułatwia dziecku pierwsze kontakty z trudną dla niego, bo abstrakcyjną sztuką dźwięków. Jest dla dziecka podstawową formą muzycznej ekspresji.
Estetyczno – dydaktyczne walory piosenki sprawiają iż śpiew pozostaje zwłaszcza w nauczaniu początkowym podstawowym środkiem umuzykalnienia. Aby jednak odpowiednio realizować tę formę należy umiejętnie kształcić głos dziecka.
Dojrzewanie narządu głosowego człowieka jest związane z rozwojem całego organizmu, a wiec ze wzrostem krtani, który trwa od trzeciego do czternastego roku życia. W związku z tym zmieniają się możliwości wokalne dziecka. Przede wszystkim rozszerza się skala jego głosu. Skala głosu dziecka nawet w tym samym wieku jest bardzo zróżnicowana. Zauważa się, iż ostatnio występują tendencje do jej obniżania. Spowodowane to jest naśladownictwem przez dziecko głosu dorosłego człowieka.
Narząd głosowy człowieka służy przede wszystkim mowie. Dziecko opanowuje ją przez naśladowanie. W ciągu pierwszych lat życia uczy się wydobywania dźwięków nieartykułowanych, następnie artykułowania samogłosek i spółgłosek, sylab charakterystycznych dla danego języka nadając im właściwe zabarwienie brzmieniowe i intonacyjne.
Podczas mowy funkcjonowanie aparatu głosowego jest zbliżone do działania podczas śpiewu. W obu przypadkach uaktywniają się mięśnie oddechowe i przepony. Powietrze wtłoczone przez nie przechodzi przez wiązadła głosowe: ich drgania wprawiają powietrze w ruch, a odpowiednio ułożone: gardło, język, jama ustna i wargi artykułują dźwięki o różnych brzmieniach, rezonatory wzmacniają zaś ich siłę. Dlatego tak ważnym jest kształcenie głosu dziecka, a zwłaszcza jego wybranych funkcji by dążyć do osiągnięcia umiejętności warunkujących poprawia emisję. Do takich umiejętności należą:
- właściwa postawa podczas śpiewu
- prawidłowy oddech
- rozluźnienie mięśni krtani, szyi i gardła
- kształcenie głosu głowowego
- prawidłowa artykulacja i dykcja
- umiejętność operowania dynamiką
- czysta intonacja (E. Lipska, M. Przychodzińska,1991, s.16-25).
Dobra emisja głosu jest istotnym warunkiem postępów w umuzykalnieniu dzieci. Poza prawidłowym kształceniem głosu dziecka, który jest warunkiem realizacji formy jaką jest śpiew, istotną rolę odgrywają kryteria doboru repertuaru do wykonania przez dzieci.
O wyborze repertuaru winny decydować takie czynniki jak:
- możliwości wykonawcze dzieci
- wartości artystyczne muzyki i tekstu
- zainteresowania muzyczne dzieci.
Podstawowym materiałem do realizacji omawianej formy jest piosenka. Najczęściej w młodszych klasach czy przedszkolach uczymy dzieci ze słuchu, a następnie przy pomocy nut, by w końcu osiągnąć umiejętność odczytywania melodii przez dzieci z nut metodą względną lub absolutną.
Jedną z aktywności na zajęciach umuzykalniających jest ruch z muzyką. Jest to najatrakcyjniejsza forma dla dzieci, gdyż dostarcza im radość płynącą z zabawy, zaspokaja naturalną potrzebę poruszania się, ponadto rytm, który jest wyrazem ruchu w muzyce jest tym jej elementem, który trafia do dzieci najłatwiej. Zatem jeśli pozwolimy dzieciom podporządkować się rytmowi muzycznemu i wyrazić go ruchami własnego ciała, umożliwimy im bezpośrednie aktywne przeżycie muzyki w warstwie rytmicznej oraz w zakresie innych środków wyrazu muzycznego. Jest to najlepsza droga zbliżenia muzyki do dziecka. Bezpośrednie aktywne przeżycie dynamiki, tempa, rytmu, artykulacji, przebiegu melodii i całej formy może stać się czynnikiem rozwoju wrażliwości na zjawiska muzyczne co w konsekwencji prowadzi do rozwoju wrażliwości estetycznej i emocjonalnej (E.Lipska, M.. Przychodzińska, 1991, s.117-119).
Poza rozwojem muzycznym ruch przy muzyce wyrabia zdolności koncentracji, myślenie, spostrzegawczość, kształci szybką orientację oraz pamięć. Rozwijają się również we wzajemnej równowadze procesy hamowania i pobudzania. Współdziałanie w grupie ma ogromne znaczenie wychowawcze. Ruch przy muzyce kształtuje prawidłową postawę, sprawność, koordynację ruchów i orientację przestrzenną. Walory relaksacyjno-korekcyjne i estetyczne posiadają takie formy ruchowe jak:
- ćwiczenia rytmiczne,
- zabawy ze śpiewem
- elementy tańców ludowych i nowoczesnych
Na zajęciach muzyczno-ruchowych stosujemy zabawy mające na celu rozwijanie wrażliwości na dynamikę, tempo, rozpoznawanie metrum, realizacji tematów rytmicznych itd. Ruchem dziecko może przedstawić wszystkie elementy muzyki jak również inscenizować treści poza muzyczne piosenek, nastroje słuchanych utworów. Dzięki tej formie dzieci zapoznają się także z prostymi figurami tańców narodowych. Poza walorami czysto muzycznymi ruch przy muzyce ma zastosowanie terapeutyczne.
Wstępny etap uczenia ruchu powinien obejmować pokaz prawidłowego ćwiczenia. Akompaniament muzyczny organizuje przebieg ruchu w czasie, sprzyja rytmizacji ruchów. Każdy wykonywany ruch jest wynikiem napinania i rozluźniania mięśni. Właściwie dobrana muzyka warunkuje prawidłowy przebieg ruchu. W opanowaniu ruchu duże znaczenie maja funkcje analizatora ruchowego i bodźce kinetyczne, które są podstawowym warunkiem koordynacji ruchów.
„Kształcenia poczucia rytmu uczy nie tylko ustalonego porządku w muzyce, ale porządkuje też wewnętrzną równowagę psychoruchową. Brak poczucia tempa lub jego zaburzenia są jednym z objawów zaburzeń mowy np. jąkania. Przez regulacje wewnętrznego poczucia tempa, reguluje też tempo mowy. Ćwiczenia z zakresu poczucia tempa, uświadamiają dzieciom przebieg zjawisk przyspieszenia i zwolnienia w muzyce. Prowadzą do precyzyjnego percypowania i odtwarzania tempa względnie stałego i jego zmian w przebiegu utworu muzycznego”(A. Metera, 2002, s.223).
„ Realizowanie ćwiczeń, w których jednocześnie oddziałujemy takim samym bodźcem (muzyką) na procesy psychiczne (związane z percepcją ruchową i przeżyciem danego zjawiska) i układ ruchowo-neuromięśniowy powoduje, że odpowiednią terapią obejmujemy sferę psychiczną i ruchową”(E. Kilińska-Ewartowska,1980, s.54).
Relaksacja przeciwstawiana jest napięciu. W szerokim ujęciu kojarzy się z różnymi formami relaksacyjnymi, takimi jak spacer, pływanie lub z biernymi formami spędzania czasu – drzemką lub oglądaniem programu telewizyjnego. Z drugiej strony relaksacja jako metoda antystresowa jest świadomą, ukierunkowaną działalnością, której celem jest eliminacja napięcia mięśniowego oraz obniżenie aktywności umysłowej i emocjonalnej. Ćwiczenia relaksacyjne i rozluźniające powidują świadome rozluźnienie wszystkich mięśni, dążenie do pełnego odprężenia psychicznego. U dzieci z nadpobudliwością psychoruchową stosuje się ćwiczenia relaksacyjne na początku zajęć, w czasie zajęć po zabawie wymagającej wysiłku fizycznego i psychicznego oraz po zabawach i ćwiczeniach pobudzających. Ćwiczenia relaksacyjne mogą też być doskonałym rytuałem kończącym zajęcia. Po zakończeniu ćwiczenia relaksacyjnego należy wykonać przeciągania (tak jak po spaniu), jest to naturalny masaż poprawiający ukrwienie i dotlenienie całego organizmu.
Bajki relaksacyjne – jest to jedna z technik relaksacyjnych wykorzystywana w psychoterapii. W formie zabawy i umowności wprowadza się dziecko w ćwiczenie, którego celem jest bliższe poznanie swego ciała, jego akceptacja i jeśli jest to potrzebne, odzyskanie poczucia stabilności i pewności siebie( A. Metera, 2002, s.240).
- Cele ogólne.
Podstawowym celem pr5zedstawionego programu jest wspomaganie rozwoju intelektualnego, motywacyjnego i społecznego dzieci w celu wyeliminowania opóźnień i deficytów rozwojowych dzieci.
2. 1. Doskonalenie zdolności poznawczych w zakresie rozwijania : pamięci wzrokowej
i słuchowej, koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej, myślenia twórczego, wyobraźni w zakresie modalności wzrokowej, słuchowej i taktylnej.
2.2. Wykorzystanie metody ortofoniczno – muzycznej oraz ruchu przy muzyce w celu redukowania wad wymowy u dzieci
2.3. Wykorzystanie muzykoterapii w procesie rozwoju emocjonalnego dzieci: zmniejszenie napięć psychofizycznych, rozładowanie zablokowanej energii , redukcja lęku.
2.Cele szczegółowe:
– rozwijanie muzykalności u dzieci
– uwrażliwianie na zmianę dynamiki dźwięku
– stymulacja za pomocą dźwięku wrażeń wzrokowych, dotykowych, ruchowych
– zapoznawanie z dźwiękami instrumentów muzycznych i ćwiczenia w improwizacji
– rozwijanie koordynacji słuchowo-ruchowo-wzrokowej
– kształtowanie prawidłowego toru oddechowego, oddychania brzuszno-przeponowego
– usprawnianie narządów mowy
– rozwijanie słuchu z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych oraz słuchu fonematycznego, doskonalenia pamięci słuchowej
– kształtowanie prawidłowej fonacji
– osiąganie swobodnej ekspresji głosowej
– rozwijanie słownictwa
– rozwijanie koncentracji uwagi
– pobudzanie ruchowej aktywności i usprawnianie motoryki dużej
– stabilizowanie reakcji emocjonalnych
– odreagowanie nagromadzonych emocji, obniżenie lęku i agresywności
– wykorzystanie relaksacji w celu wywołania rozluźnienia psychofizycznego
– usprawnienie komunikacji werbalnej i niewerbalnej mowy gestów
– czerpanie satysfakcji ze współdziałania w grupie